'Ja mevrouw Rasker, ik denk een klein knobbeltje te voelen. Ik wil dat je naar het ziekenhuis gaat voor een scan, ik ga ze meteen bellen.' Ik hoor haar zeggen dat ze een 'patiënt' heeft die 'even een scan' moet doen. Ho stop. Ben ik dat, die patiënt? 'Wanneer kan dat? Over een maand? Nee het moet nu, dit is een spoedgeval. Nee echt spoed, ze is áchtentwintig.' Blijkbaar is 28, een toch vrij saai getal tussen de imponerende 25 en dertig, in de medische wereld een leeftijd waarbij allerlei rode vlaggen opdoemen.
Dat vindt ook de andere kant van de lijn blijkbaar, ik kan diezelfde middag nog terecht. Wat er aan de hand was: mijn B-cup was in een paar dagen opgezwollen naar een goede D, alleen de linkerborst, en dat vond ook de huisarts wel vreemd. En zo bevond ik me een paar maanden geleden in het ziekenhuis, wachtend op de resultaten van het spoedonderzoek.
Uiteindelijk bleek het slechts te gaan om een hormonale reactie, maar het zette me wel aan het denken. Waar moet je eigenlijk op letten als vrouw? Moet je je niet veel vaker (laten) onderzoeken? En wat is waar van al die paniekerige nieuwsberichten die eens in de zoveel tijd opdoemen? Ik maakte een afspraak voor een gesprek met Hester Oldenburg, borstkankerspecialist bij het Antoni van Leeuwenhoek-ziekenhuis/Nederlands Kanker Instituut.
Waarom krijgen niet alle vrouwen standaard een oproep voor een borstonderzoek? 'In Nederland krijgen vrouwen vanaf hun vijftigste een oproep om mee toe doen aan het bevolkingsonderzoek, wat inhoudt dat ze zich elke twee jaar laten screenen op borstkanker. Dat wordt gedaan met een mammografie, een methode waarbij de borst tussen twee plaatjes wordt gelegd, zo plat mogelijk wordt aangeduwd, en door middel van een röntgenfoto wordt dan gekeken naar indicatoren van tumoren. Jonge vrouwen hebben heel dicht klierweefsel, wat betekent dat we vaker en voor langere periode zo'n röntgenonderzoek zouden moeten doen om het goed op de foto te krijgen. Dat is ook de reden dat we dat in principe niet doen. Want je moet voorzichtig zijn met röntgenstraling; een langdurige blootstelling eraan kan kankerverwekkend zijn. Het idee dat het onderzoek de eventueel aanwezige tumoren zou vergroten komt doordat mensen denken dat het "pletten" van de borst de kanker zou verspreiden, maar dat is absoluut onbewezen en nergens op gebaseerd.'
Dus het is waar dat die straling schadelijk en kankerverwekkend is. Hoeveel zorgen moeten we ons maken over die straling? 'Als je een keer een mammografie moet hebben is er niets aan de hand. Maar als je vanaf jonge leeftijd, zeg een jaar of 25, jaarlijks gaat screenen, is die röntgenstraling wél mogelijk schadelijk. Mammografie wordt gewoon niet aanbevolen aan jonge vrouwen, tenzij je in risicogroepen valt, maar anders pas vanaf je vijftigste.'
Wat zijn die risicogroepen? 'Een familiegeschiedenis waar veel borstkanker in voorkomt, of de aanwezigheid van een bepaald gen waardoor je een grotere kans op borstkanker hebt.'
Maar als je vijftig of ouder bent, dan is die röntgenstraling toch nog steeds hetzelfde, waarom is het dan niet erg om eens in de twee jaar een mammografie te doen? 'Röntgenstraling heeft vaak langetermijnbijwerkingen, die kunnen na twintig, dertig, veertig jaar komen. Als je veel bestraald wordt heb je daar dus op heel lange termijn eventueel last van. Als je dat doet op je zestigste, zeventigste, dan zie je de eventuele effecten pas als je tachtig of negentig bent. Dat wil je nog steeds liever niet, maar het is wel een verschil met wanneer je op je dertigste begint met röntgenfoto's maken.'
Wat zijn de grootste nadelen van dit onderzoek? 'Het voornaamste is dat het op heel lange termijn kanker zou kunnen veroorzaken. Verder is het vooral een pijnlijk onderzoek voor sommigen. Daarnaast geeft een mammografie geen definitief uitsluitsel; ze geeft zo'n negentig procent zekerheid dat je erop ziet wat je wil zien, en het is niet zo dat álle borstkankers zich met een mammografie laten zien. Daarom is het verstandig om je lichaam goed te kennen, je borsten in de gaten te houden, niet alleen als je oud bent, maar ook als je jong bent, want niet alles kan met een foto gezien worden.'
En waar moet je dan op letten? 'Een knobbeltje, een deuk, een intrekking, bloed uit je tepel, echt een vormverandering en roodheid van de borst, zijn dingen die je alert moeten maken. Als je iets tegenkomt wat niet goed voelt of anders is dan normaal, doe je er goed aan om naar je huisarts te gaan. Als borstkanker veel in je familie voorkomt, of er is een genmutatie aangetoond die de kans op borstkanker vergroot, dan word je doorgaans vanaf je 25ste jaarlijks onderzocht met een MRI-scan. Maar voor alle andere jonge vrouwen geldt dat er geen reden is om volgens een bepaald schema gecontroleerd te worden.'
Wat is er waar van de bewering dat borstkankerscreening überhaupt geen zin heeft? 'Daar is wereldwijd enorm veel discussie over. In Nederland hebben we het ingevoerd en wij denken zeker dat het zinvol is, maar er is nooit vooruitkijkend onderzoek gedaan. Dat wil zeggen, er is geen onderzoek gedaan waarbij bijvoorbeeld dertig jaar lang duizend vrouwen helemaal niet zijn gescreend, en duizend vrouwen wel, en de verschillen zijn bestudeerd. Wel hebben we terugkijkend onderzoek gedaan, waarna bepaalde landen, waaronder Nederland, screening hebben ingezet. Sinds de jaren negentig doen we zo'n bevolkingsonderzoek, en je ziet dan ook meteen een enorme daling in de sterfte aan borstkanker. Maar in diezelfde tijd hebben we veel betere behandelingen voor borstkanker gekregen. Dat levert discussie op: want wat is de echte oorzaak van die daling?'
Als er met die screening tumoren worden gevonden, is dat toch altijd goed nieuws? 'In principe wel, maar met zo'n screening vind je hoofdzakelijk tumoren die relatief langzaam groeien. Daarbij, sommige van die tumoren zouden misschien wel nooit echt schade berokkend hebben. Je hebt ze gevonden en gaat ze behandelen, maar het zou kunnen dat ze nooit kwaad hadden gedaan als je ze niet gevonden had. Dat is wel echt een nadeel van screening: je komt dingen op het spoor die je helemaal niet hóéft te vinden, maar die wel heel veel onrust en zorg veroorzaken. Tegelijkertijd vind je ook vaak dingen níét, omdat de echt agressieve borstkanker heel snel tussen de screenings in groeit. Dus, screening doet zeker wat, maar biedt geen honderd procent zekerheid.'
Zijn er alternatieven? Ik hoorde iets over thermografie? 'Dat begint steeds populairder te worden. Bij thermografie wordt gekeken naar temperatuurverschillen, maar de effectiviteit en specificiteit is laag. Het is minder pijnlijk dan de mammografie en er komt geen röntgenstraling aan te pas, waardoor het een interessante optie lijkt. Thermografie is in die zin niet schadelijk. Maar het levert ook weinig op en geeft daarmee valse zekerheid. Dat is uiteindelijk misschien wel juist schadelijker. Ik zie regelmatig dat mensen een uitweg vinden in alternatieve diagnostiek of geneeskunde, en dan veel te laat naar het ziekenhuis komen waar wij dan vaak niet veel meer voor ze kunnen doen. Je kunt zeker andere methodes en medicijnen proberen, maar wel altijd in overleg met je arts.'
Volgens het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid geeft alcohol een verhoogd risico op borstkanker. 'Van borstkankers die geen genetische oorsprong hebben, weten we vaak niet wat de oorzaak is. Wel weten we dat er factoren zijn die het risico verhogen en daar hoort alcohol bij. Maar ook dat we meer hormonen binnen krijgen dan vroeger, minder kinderen krijgen, meer overgewicht hebben – dat zijn allemaal kleine onderdelen die tot een verhoogd risico op borstkanker leiden. Dus ja, deze uitspraak is waar.'
Over hoeveel alcohol hebben we het dan? 'In principe al vanaf één glas per dag, maar het gaat dan wel om een relatieve risicoverhoging. Ook zonder slechte gewoonten heeft een Nederlandse vrouw 13 tot 14 procent kans om borstkanker te krijgen. Een relatieve verhoging is dan dat het van 14 naar 15 procent gaat. Als je niet rookt, niet drinkt, genoeg beweegt, niet te veel hormonen slikt, dan daalt het risico misschien naar 12 procent.'
Hoe zit het met de pil? 'Langdurig slikken van de pil geeft een relatieve verhoging op het risico van borstkanker. Daarentegen is het heel nuttig ter voorkoming van zwangerschap en bescherming van eierstok- kanker. Er zitten altijd voor- en nadelen aan een medicijn. Maar als je puur naar de borstkanker kijkt, dan is langdurig gebruik een risico.'
Waar moet je op letten als je de pil gebruikt of jarenlang gebruikt? 'Het is geen reden voor borstkanker- screening, en de verschuiving van 13 naar 15 procent verandert niet de manier van screenen of behandelen. En het is wel nog steeds het beste voorbehoedsmiddel dat er is. Toch zou ik niet aanraden om je hele leven de pil te slikken. Op een gegeven moment kun je beter overstappen naar bijvoorbeeld een hormoonvrij spiraal.'
Het nieuws dat deodorant kankerverwekkende stoffen zou bevatten ging eind vorig jaar als een lopend vuurtje. 'Ja, dat is echt onzin. Muizen zijn voor een lange periode blootgesteld aan de stof aluminiumchloride, en dat heeft geleid tot de vorming van tumoren. Aluminiumchloride zit in deodorant, en in nog veel meer producten. Als je dat dik op muizen smeert zal dat best tot tumoren kunnen leiden, maar dat is absoluut anders bij mensen. De resultaten van die basale studie worden vertaald naar de algemene bevolking en dat kan niet. Het wordt totaal uit z'n verband getrokken. Deze kan echt zo naar het rijk der fabelen.'
Maar zit er dan niet toch een kern van waarheid in? 'De westerse mens is heel bang voor kanker. En de media pakken juist die dingen eruit die voor sensatie zorgen en blazen die enorm op. Als je alles gelooft is vrijwel alles kankerverwekkend en gevaarlijk. Roken is duizend keer gevaarlijker en we roken gewoon overal op straat. Als je echt wat wil doen om kanker te verminderen, moet je ervoor zorgen dat niemand meer mag roken. We kunnen wel alle muggen dood willen slaan, maar de echte roofdieren laten we lopen.'
Dit artikel verscheen oorspronkelijk in ELLE maart 2017.
Het is belangrijk om je lichaam goed te kennen, zodat je afwijkingen snel opmerkt. Dat doe je door regelmatig een borstzelfonderzoek te doen. Ga voor de spiegel staan, zorg dat je goed (dag)licht hebt. Laat je armen naast je lichaam hangen en kijk goed naar de vorm van je borsten. Vaak zijn ze niet even groot, dat is normaal. Kijk naar de huid. Is er sprake van uitslag, roodheid, deukjes, knobbeltjes of plooien? Als je je tepel zachtjes een beetje naar voren trekt, moet deze soepel meekomen. Is er een verschil met de andere borst? Voelt het pijnloos aan? Leg daarna je linkerhand in je nek en je rechterhand op je linkerborst. Onderzoek alle delen van je borst. Maak een vlakke hand en ga met een draaiende beweging van de buiten- naar de binnenkant van je borst. Let op verschil in temperatuur, ongewone knobbeltjes, soepelheid en pijnlijke plekken. Leg je rechterhand in je nek en controleer met links je rechterborst. Merk je een verandering in je borst of iets wat er eerst niet was? Maak dan een afspraak met je huisarts voor een controle. Die kan je indien nodig doorverwijzen voor verder onderzoek. Meer informatie vind je op borstkanker.nl en kwf.nl.
