Vroeger had je het schandblok, tot 1854 om precies te zijn. Was je vreemdgegaan met de zeepzieder van om de hoek, dan werd je op het dorpsplein tussen twee planken geklikt en mocht iedereen paardenvijgen naar je gooien. Nogal een hel en verre van beschaafd. We zijn tegenwoordig gelukkig een stuk redelijker als het op vreemdgaan aankomt en houten stellages behoren ook niet meer tot het repertoire van de strafrechter. Het Europees Verdrag voor Rechten van de Mens verbiedt onterende straffen.

(VUL IN)-SHAMING
Op internet wordt echter volop met poep gegooid. Soms valt er weinig aanstoot aan te nemen. Dat Donald Trump het onderwerp is van beledigingen, doet waarschijnlijk niet veel mensen pijn aan het hart. Donald lijkt er ook niet wakker van te liggen. Maar vaak zijn de doelwitten helemaal geen hoge bomen die zelf rücksichtslos links en rechts mensen schofferen. Ze hebben gewoon een te dolle avond, te mollig middenrif of te zichtbare tepel en worden mikpunt van slut-shaming, body-shaming en breastfeed-shaming. Of ze doen iets doms en worden daarvoor buitenproportioneel gestraft. Zoals Justine Sacco, de pr-vrouw die in 2013 voor ze het vliegtuig instapte, twitterde: Going to Africa. Hope I don’t get AIDS. Just kidding. I’m white! Tegen de tijd dat ze landde was ze trending topic, had ze bedreigingen ontvangen en was ze haar baan kwijt. Vanwege een slecht doordachte tweet die ridicule racistische denkbeelden belachelijk wilde maken, maar juist als racistisch werd gezien. Hoe haalde deze rijke blanke het in haar hoofd om de draak te steken met miljoenen zieke zwarte mensen?

DIT IS VERNEDEREND
Justine Sacco is een van de mensen die aan het woord komen in Dit is vernederend (Maven Publishing) van schrijver, journalist en documentairemaker Jon Ronson. Hij zocht voor zijn boek personen op die online aan de schandpaal werden genageld. ‘Ik wilde dat mensen door mijn boek de angst zouden voelen, en de pijn die ze anderen aandoen,’ vertelt hij in een Amsterdams hotel. Dat lukt hem. De rillingen lopen over je lijf bij het lezen over de vernederingen en verwoeste levens. Carrières en relaties worden door online shaming kapotgemaakt.


'Was je vroeger vreemdgegaan met de zeepzieder, dan mocht iedereen paardenvijgen naar je gooien'

LEKKER WIJZEN
Ronson kijkt ook verder dan de verhalen van de mensen die hij spreekt. Hij probeert te weten te komen waarom we zo graag massaal verontwaardigd zijn. Want dat zijn we. Er is iets aan met de vinger naar een ander wijzen dat domweg lekker voelt. Ooh kijk haar! Hoe stupide ze is, en fout! Ook Ronson heeft zich schuldig gemaakt aan online shaming. ‘Ik was nooit gemeen, maar als iemand iets belachelijks had gezegd, liet ik dat wel aan de wereld zien. Dat kon even heel goed voelen.’

SEKSSCHANDALEN
Zeker als het machtige mensen betreft, is het heerlijk om ze neer te halen. Wanneer het om gevallen van machtsmisbruik gaat, kan dat worden gezien als een soort democratische handeling. Gewone mensen hebben nu met internet een podium om de groten der aarde terecht te wijzen. Bij seksschandalen en dergelijke worden onze motieven al wat mistiger. Is een celeb betrapt op een ruige orgie in een schreeuwend dure hotelkamer, overgoten met champagne en illegale pep? Schande! Belachelijk! Zouden wij nóóit doen! Niet dat we ooit de kans zouden krijgen, maar nee, echt niet. Ja ja. Soms is het ook heerlijk om afgunst te verbergen achter een façade van moreel gelijk.

Beroemdheden leven onder een vergrootglas en zijn zich steeds bewust van de mogelijkheid van een schandaal. Ze hebben vaak mediatraining gehad en types in dienst die de schade inperken als ze toch flaters begaan. Normale mensen zijn echter niet zo bedacht op wat er allemaal mis kan gaan als ze iets stoms zeggen. Justine Sacco had slechts 170 volgers op Twitter toen ze haar beroerde bericht plaatste. Ze had geen rekening gehouden met het feit dat ze binnen een halve dag door vele duizenden gehaat kon worden. Maar dat kan iedereen overkomen die iets doet of zegt wat in de ogen van anderen niet door de beugel kan.

SCHANDPAAL
Het vreemde is dat veel mensen niet denken: ‘Sodeknetter, wat een ongelukkige uitspraak! Ik hoop dat ik nooit zo’n misstap maak’ – en vervolgens verdergaan met waar ze mee bezig waren. Nee, ze nagelen iemand eens stevig aan de schandpaal, veilig ver weg achter hun computer en niet geïnteresseerd in de context. Overtuigd van hun moreel gelijk en gesterkt door de gedachte dat duizenden anderen hetzelfde doen. En negerend dat ze zelf ook ooit iets dergelijks kunnen meemaken. Ronson: ‘We doen andere mensen steeds de dingen aan waarvan we het meest bang zijn dat ze onszelf overkomen. Dat is zo interessant, die psychologische spelletjes die we met onszelf spelen.’ Wat zou erachter zitten? Willen we zo graag onze morele superioriteit tonen? Proberen we onze eigen bedenkelijke denkbeelden weg te moffelen? Ronson: ‘Soms lijkt het wel op menselijke offers brengen, je gooit iemand anders voor de leeuwen zodat de aandacht minder op jou is gericht.’


'Een te dolle avond, te mollig middenrif of te zichtbare tepel maakt je al doelwit voor online shaming'

BRUTE DREIGEMENTEN
Zou het kunnen zijn dat mensen die ooit gepest zijn het plezierig vinden om online zelf eens te kunnen jennen? Toen Ronson op Twitter een andere journalist aanviel, vroeg iemand hem of hij als kind was gepest. Dat was inderdaad het geval. ‘Weet je wat, het is erg plezierig om dat dan zelf te doen. Het is waarschijnlijk op een bepaalde manier psychisch helend. Maar het is een tijdelijke overwinning, geen echte. Hoe kun je het kapotmaken van iemand als Justine Sacco ondersteunen wanneer je zelf bent gepest? Het heeft mij alleen meer empathie gegeven voor zulke mensen.’

Wat de mikpunten van online shaming te horen krijgen, is niet mis. Soms blijft het niet bij beschamen en worden er persoonlijke gegevens bekendgemaakt en brute dreigementen geuit. Vrouwen krijgen andere zaken naar hun hoofd geslingerd dan mannen. Ronson bespreekt in zijn boek het tekenende geval van Adria Richards, een zwarte joodse vrouw die in 2013 tijdens een conferentie een foto twitterde van twee mannen die een seksueel getinte grap maakten. Een van de twee mannen werd als gevolg van haar shaming ontslagen en meldde dat op internet. Dat was voor veel mensen aanleiding voor een reeks angstjagende aanvallen op Richards. Ze verloor haar baan, werd bedreigd met de dood en verkrachting en moest uit veiligheidsoverwegingen onderduiken. Een flink contrast met de mannen die onderwerp van haar shaming waren. Ronson: ‘De ontslagen man had meteen weer een andere baan, twee jaar later heeft Adria nog steeds geen baan. De mannen kregen bedreigingen als: we gaan zorgen dat je wordt ontslagen. Zij kreeg te horen: we gaan je verkrachten en je baarmoeder eruit snijden.’ Zulke afschuwelijke uitspraken worden verbazingwekkend vaak gedaan. In 2013 werden er in Nederland op Twitter dagelijks zo’n 35.000 dreigementen geuit, waarvan tweehonderd zo ernstig dat de politie ze natrok. Bijna elke dag wordt er door de politie iemand opgepakt of berispt die op social media iemand bedreigt.

SOCIALE GERECHTIGHEID
Ook niet-strafbare beledigingen en kritieken kunnen flink wat schade aanrichten. Sommige mensen denken echter dat ze door anderen te beschamen bezig zijn met sociale gerechtigheid. Ronson gaat daar niet in mee. ‘Als mensen persoonlijk worden aangevallen in naam van sociale gerechtigheid, beschadigt dat volgens mij juist sociale gerechtigheid. Iemand die een slechte grap maakt of iets slecht verwoordt moet je niet verantwoordelijk houden voor het falen van een systeem. Dat is wreed.’ Sociale gerechtigheid is volgens Ronson beter gediend met het aanpakken van instituties en grote bedrijven, maar dat is een stuk moeilijker dan iemand op Twitter de huid vol schelden. ‘Laatst werd op social media een Amerikaanse vrouw aangevallen omdat ze haar neefje aanklaagde. Hij had door een ongelukje haar pols gebroken. Ze moest hem wel aanklagen door de belachelijke manier waarop de vergoedingen in het Amerikaanse gezondheidsstelsel in elkaar zitten. Maar niemand gaat dáár op af.’


‘Je gooit iemand anders voor de leeuwen zodat de aandacht minder op jou is gericht’

TIKKEN OF ZWIJGEN
Jon Ronson is zelf ook niet buiten schot gebleven wat public shaming betreft. Meerdere recensenten van zijn boek wezen erop dat het erop lijkt dat Ronson zich niet in Adria Richards kan verplaatsen, wel in de mannen die de seksueel getinte grap maakten waaraan zij aanstoot nam. Richards gaf later op Twitter aan dat ze spijt had dat ze Ronson had gesproken. Ronson: ‘Ik vond dat mensen vrij zware kritiek leverden, die niet terecht was. Dat is frustrerend.’ En toch: ook deze lezer vond dat Ronson bij het beschrijven van de zaak van Richards blinde vlekken vertoonde. Was hij daarom verdiend slachtoffer van zijn eigen online shaming die op Twitter volgde op de publicatie van zijn boek?Nee. Er zijn andere, betere manieren om kritiek te leveren dan met berichtjes van 140 tekens iemand te schande maken.

Er is natuurlijk een manier om te voorkomen dat je wordt stijfgescholden: nooit je mening geven en alleen totaal ongevaarlijk geneuzel en poezenplaatjes posten. Wat ook kan is gewoonweg opstappen van social media. Tineke Ceelen, directeur van Stichting Vluchteling, is een van de mensen die Twitter voor gezien hield na een reeks beledigingen en bedreigingen. Ronson vindt het begrijpelijk maar jammer dat sommigen er het zwijgen toe doen wat politieke kwesties betreft. ‘De onbevreesde linkse en rechtse mensen vinden het prima om naar elkaar te schreeuwen, maar de mensen in het midden vinden het beangstigend en hen hoor je niet meer. Het is geen geweldige tijd om gematigd te zijn. Ik denk dat mensen zich afkeren van Twitter. Maar ik hoop dat ze zich niet afkeren van politiek activisme.’

CYBERPESTEN
De populariteit van Twitter neemt inderdaad af. Volgens velen zijn het constante verbale geweld en de weinig adequate reacties van Twitter en wetshandhavers een van de redenen daarvoor. De cijfers van het CBS liegen er niet om: 3,4% van Nederlandse vrouwen en 2,9% van mannen is slachtoffer van cyberpesten geweest. Vooral meisjes tussen 15 en 18 jaar hebben het zwaar te verduren, van hen is een op de zes online gepest.

Ronson zelf besloot kort na dit interview zijn persoonlijke nieuws voorlopig niet meer op Twitter maar op Instagram te delen – een medium dat tot nog toe een wat vriendelijkere plaats lijkt. Begrijpelijk, maar jammer. ‘Ik ben niet tegen kritiek, satire of spot, waar ik tegen ben is de buitenproportionele straf voor mensen die niet heel veel verkeerd hebben gedaan. Dat heet pesten. Ik heb het knagende gevoel dat we een grens over zijn gegaan.’ O, mensen toch. Why can’t we just get along?

Dit artikel verscheen oorspronkelijk in ELLE