Vorige maand was het Jom Kippoer, de belangrijkste dag in het Joodse jaar. Er wordt dan niet gegeten en gedronken én televisies en telefoons gaan uit, zodat je je kan bezinnen op het afgelopen en komende jaar (zelf besloot ik die dag te stoppen met sociale media). Ja, de jaarwisseling vindt bij joden plaats tussen zomer en herfst. Grote kans dat jij van al deze feestdagen niks hebt gemerkt - tenzij je een jood kent of bent. Best gek eigenlijk, want in bijvoorbeeld Amerika zijn Joodse feestdagen veel meer onderdeel van het algemeen cultureel erfgoed. Hoe komt dat?
Joodse feestdagen zijn amper bekend in Nederland
Voor de duidelijkheid: dit artikel komt niet voort uit wetenschappelijk onderzoek. Het is een analyse gebaseerd op jarenlange ervaringen, die van mij namelijk. Als kind op de basisschool was ik de enige die thuis Joodse feestdagen vierde - en dus een uitzondering die steeds moest uitleggen wat we dan deden en waarom. Niet erg, maar het maakt je wel 'anders dan anderen'; zeker als die klasgenoten als enige joods referentiekader Anne Frank hebben. Dat het jodendom meer behelst dan een geschiedenis doorspekt met uitsluiting en moord, en dat er zelfs ook feestelijke aspecten en mooie tradities bij komen kijken, kwam bij de meesten niet op. Helaas.
Als student werkte ik jarenlang als rondleider bij het Joods Historisch Museum. In die positie was de eerste vraag die we aan bezoekers, jong en oud komend uit heel Nederland, stelden: 'Waar denk je aan bij joden?'. Ook dan was het eerste antwoord bijna altijd de Tweede Wereldoorlog, gevolgd door een keppel en Israël. Daarna volgden vaak grappige associaties als Ajax en jodenkoeken of ideeën gebaseerd op subtiele vooroordelen, zoals slimmeriken en rijkelui, niet zelden afgesloten met ronduit antisemitische denkbeelden als oplichters, kindermoordenaars en wereldheersers. Bovendien dachten velen dat er miljoenen joden in Nederland zijn; in werkelijkheid zijn er rond de 40 duizend, en dus maakt de groep maar zo'n 0,2 procent van de Nederlandse bevolking uit. De antwoorden van de museumbezoekers verbaasden me vaak: hoezo is dit de kennis van, en daarom associaties met, een geloof?
Een positieve belichting van een geloof, hoe doe je dat?
Ik zal geen uitgebreide verhandeling geven over de geschiedenis van antisemitisme of de discussie over de politieke situatie in het Midden-Oosten die vaak op Nederlandse en andere Europese joden wordt geprojecteerd; dat gebeurt namelijk allemaal wel, maar ik probeer dat hier even links te laten liggen. Liever wil ik het hebben over hoe we in Nederland juist de positieve kanten van het jodendom zouden kunnen belichten, zodat ook de eerste associaties met het geloof gezelliger worden. Hiervoor kijk ik graag naar Amerika. Niet dat alles daar zo geweldig is op het gebied van inclusiviteit en ruimdenkendheid (dit is uiteraard een understatement), maar op een bepaald niveau is het daar sommige groeperingen wel gelukt hun culturele uitingen te integreren in het dagelijks leven.
Ik denk bijvoorbeeld aan de Mexicaanse piñata - de papier-maché creatie waar snoepjes uitkomen - en Día de Muertos, de Dag van de Doden, die ook door niet-Mexicanen wordt gevierd in de US. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor het Chinese nieuwjaar, het Ierse St. Patricks Day of het hindoeïstisch Holifeest. En ook al vier je het niet, je weet wat het is. Ik denk dat deze feesten geïntegreerd zijn in Amerika omdat het ten eerste een land is vol immigranten en 'anders zijn' dus bijna de norm is. Ten tweede zijn allerlei feestdagen te zien zijn op nationale televisie. Zodra een culturele uiting uit de exclusieve sfeer van een bepaalde groepering gehaald wordt en onderdeel wordt van mainstream media, begrijpt de rest van het land ook wat het is. Hetzelfde gebeurt in de Verenigde Staten al decennia met joodse feesten.
Joden op tv, van Ross uit Friends tot The Nanny en The O.C.
De lijst met openlijk joodse personages uit Amerikaanse televisieseries is lang: van Fran Fine uit The Nanny en Schmidt uit New Girl, tot Kyle uit Southpark, Rachel uit Glee en Grace uit Will & Grace. Klassiek voorbeeld is natuurlijk Ross uit Friends: hij en zus Monica zijn joods, maar doen daar vrij weinig aan. Totdat Ross wil dat zijn zoontje Ben naast Kerst het joodse lichtjesfeest Chanoeka - dat ook in december plaatsvindt - leert kennen. Bij Chanoeka hoort helaas niet zo'n aansprekend figuur als de kerstman, en dus huurt Ross bij gebrek aan beter een gordeldier-pak. Onvergetelijk. Dat een gordeldier niks te maken heeft met Chanoeka maakt niet uit, de Amerikaanse televisiekijker zal Chanoeka niet snel vergeten.
Dat is ook dankzij The O.C.: hierin combineert de joodse Seth 'het beste van het christelijke kerstfeest met het joodse chanoeka, tot Chrismukkah'. Geinige uitvinding, waar wij en veel joods-Nederlandse vrienden trouwens al decennia een eigen variant van hebben, namelijk Chanoeklaas. Zo zullen veel biculturele gezinnen in Nederland eigen versies van feestdagen hebben. Helaas is Chanoeklaas voor zover ik weet nooit op de Nederlandse televisie te zien geweest (waarmee ik overigens niet voorbij wil gaan aan het feit dat er bijvoorbeeld weinig islamitische of Hindoestaanse feesten hier op tv te zien zijn).
Zó kunnen negatieve associaties doorbroken worden
Waarschijnlijk is voor het gebrek aan jodendom op de Nederlandse schermen een simpele, praktische verklaring: al maken joden in Amerika ook maar zo'n 2 procent van de bevolking uit, er zijn daar relatief veel joodse televisiemakers en acteurs. Het is dan ook logischer die culturele verhaallijn in een show te integreren. Er zijn heel weinig joden in Nederland en dus relatief nog minder in de mediawereld: dat gebrek aan representatie is merkbaar in televisieseries en films. Zelf kom ik niet verder dan David in Divorce (2012) en Daniel in Alles is Liefde (2007), ook nog eens allebei behoorlijke stereotype personages: klein, rijk en een tikkeltje schlemielerig.
Hier ligt naar mijn idee meteen de kern van het probleem. Kijk, we kunnen er niks aan doen dat joden in Nederland procentueel zwaar ondervertegenwoordigd zijn. Maar die vertegenwoordiging in series kan wel meer worden, zodat de kennis over mooie joodse cultuur (in plaats van altijd alleen maar die oorlog, hoe belangrijk ook) vergroot wordt. Kennis haalt vooroordelen en dus negatieve associaties weg. Ik blijf hopen op een joods, niet vooroordelen-bevestigend personage in een Nederlandse soap die de kaarsjes volgende Chanoeka aansteekt. Als gordeldier.
