Als ze op haar 28ste een burn-out krijgt, besluit neurobioloog Brankele Frank te onderzoeken wat dat precies doet met je lichaam. Pas nadat ze hersteld was, welteverstaan. In haar boek Over de kop duikt ze in de oorzaken, beschrijft ze wat voor lijdensweg het is
en laat ze je nog lachen ook.
Je kreeg een burn-out en besloot er onderzoek naar te doen. Wat wilde je vooral weten?
‘Burn-out is zo ongrijpbaar, je cognitieve vermogens en hele “zijn” glippen door je vingers en niemand kan aanwijzen waarom. Ik zat thuis, maar kon tot mijn frustratie niet nadenken, geen boek lezen, geen muziek luisteren, niks. Mijn bedrijfsarts zei alleen maar dat ik te hard was gegaan en dat mijn batterij op was. Maar ik heb neurobiologie gestudeerd – en weet dus best wel iets van het menselijk lichaam – en dacht: waar zit die batterij dan? Ik wilde gewoon weten wat er stuk was en waarom, zodat ik kon begrijpen waarom ik me zo voelde en hoe ik het kon fiksen. Dat was althans het idee.’
Dat liep even anders.
‘Ja (lacht), want als je het probleem hebt geanalyseerd, volgt niet altijd automatisch ook de oplossing. Daarnaast krijg je soms antwoorden die je eigenlijk niet wilt, zoals dat een burn-out niet op te lossen is met een quick fix, pleister of pil. Je kunt niet snel herstellen omdat je dat nou eenmaal wilt, een burn-out is een godsgruwelijk lange lijdensweg.’
Je stuitte met je onderzoek meteen op een probleem: er is geen sluitende definitie van ‘burn-out’.
‘En die definitie verschilt ook nog eens heel erg tussen landen. Als ze in Amerika “I felt so burned out” zeggen, dan bedoelen ze dat ze gestrest waren. Uiteindelijk kon ik me het meest vinden in een definitie uit Zweden, omdat die klinisch gevalideerd is en je die dus kunt gebruiken om mensen mee te diagnosticeren. Maar het blijft schimmig, ook omdat er veel overlap met een depressie en angststoornis is. Ik bedoel in mijn boek met “burn-out”: de staat van totale mentale en fysieke ineenstorting die volgt op een periode van langdurig aanhoudende stress. In Nederland hebben 1,3 miljoen mensen last van burn-outsymptomen. Dat betekent dat ze zich meerdere keren per maand uitgeput voelen of totaal geen energie meer hebben. Bedrijfsartsen schatten in dat een procent van de totale bevolking een daadwerkelijke burn-out ontwikkelt, wetenschappers denken zeven procent. Maar veel mensen krijgen niet eens een officiële diagnose.’
Je schreef: maar net als bij een orgasme weet je echt wel of je een burn-out hebt gehad.
‘Als je twijfelt of het een burn-out is, is het waarschijnlijker dat je overspannen bent. Ook dan heb je last van chronische stress, begin je lichamelijke klachten te ontwikkelen, ben je geestelijk wat minder scherp of kun je minder goed slapen. Maar als je een paar weken al je werk neerlegt, ben je vaak weer oké. Een burn-out duurt echt maanden en wordt in het begin juist erger. Het lullige is dat jij of je bedrijfsarts vaak pas achteraf weet of het een burn-out was. Ook omdat veel mensen met een burn-out zich vanuit een groot plichtsbesef in het begin vaak beter voordoen dan ze zich voelen.’
Je ontwikkelde drie hypotheses voor de mogelijke oorzaken van burn-out.
‘Mijn eerste hypothese was dat stresshormoon cortisol de schuldige van alles is. Als je te veel cortisol hebt, dan krijg je een soort van vergiftiging van de hersencellen en daardoor een burn-out. Maar dit bleek niet de grootste boosdoener – ook al kan cortisol bij chronische stress wel degelijk schade aanrichten. Mijn tweede hypothese was dat er iets stuk is aan je autonome zenuwstelsel, dat bestaat uit het parasympatische deel, voor rust, en sympathische deel, voor actie. Die interne wipwap bleek inderdaad in de war, omdat de actieve tak te actief is en de rusttak niet meer aan bod komt, waardoor het fysiek bijna onmogelijk wordt om te ontspannen. Dit is alleen nog niet onomstotelijk bewezen. Mijn derde hypothese was dat je immuunsysteem van de leg raakt. Deze hypothese vind ik zelf het interessantst omdat het nog niet eerder in verband is gebracht met burn-out. Terwijl het heel logisch is, want waarom duurt een burn-out anders zo lang? Ik snap dat als je te lang roofbouw op je lichaam hebt gepleegd, het op een gegeven moment moet herstellen. Maar een jaar lang? Toen dacht ik: misschien houdt je immuunsysteem je lichaam ziek in een poging je te beschermen tegen iets wat er niet is, waarbij stress de aanjager is. Een soort auto-immuunreactie tegen stress. Ook hiervoor geldt dat we het niet volledig kunnen bewijzen, maar het lijkt mij – samen met professoren in de immunologie die ik heb gesproken – wel aannemelijk.’
Wat viel je verder op aan het fysieke aspect?
‘Ik was best wel verbaasd hoeveel je aan het menselijk lichaam en de hersens kunt zien bij een burn-out. Er wordt continu over gesproken als een psychische stoornis en niemand benadrukt dat een burn-out ook met veel lichamelijke symptomen gepaard gaat. Dat maakte me kwaad omdat ik me niet serieus genomen voelde door de medische wereld. Ik dacht: het zit toch niet alleen maar tussen m’n oren dat ik te moe ben om een boterham te smeren?! Het zorgde voor erkenningsdrang: als ik kon bewijzen dat het ook iets fysieks is, dan heb ik aangetoond dat ik me niet aanstel.’
Je schreef dat veel onderzoekers niet geloven dat burn-out ook iets lichamelijks is omdat ze geen duidelijke oorzaak kunnen vinden. Jij denkt: nog niet kunnen vinden.
‘Ik denk dat we in de medische wereld soms te snel concluderen dat iets niet zo is omdat we niks aan het lichaam zien. Dat gebeurde bijvoorbeeld ook bij fibromyalgie, het chronisch pijnsyndroom. Nu komen we erachter dat bij deze mensen het immuunsysteem van de leg is waardoor alles pijn doet en ze enorm lijden. Ik was zelf geschrokken dat mensen met een burn-out een gekrompen prefrontale cortex hebben; het gedeelte waarmee je nadenkt, plant en organiseert. Tegelijkertijd is de amygdala – je emotionele kern – door meer uitlopers groter geworden, wat ervoor zorgt dat mensen met een burn-out heel labiel, hypersensitief en prikkelbaar worden. De verbindingen tussen die twee gebieden zijn ook afgenomen, dus het is een grote shitshow van hersendelen die elkaar niet meer in bedwang kunnen houden. Daarom is het zo moeilijk uit een burn-out te komen, want alles wat je normaal tegen stress kunt doen – zoals relativeren – werkt niet meer. Het was een eyeopener dat het gereedschap waarmee ik mezelf beter had kunnen maken ook kapot was. Dan is het ook niet zo raar dat ik in een ravijn gestort ben, en vooral, dat ik daar niet makkelijk meer wegkwam.’
Maar alleen lichamelijk was de oorzaak voor burn-out toch ook niet.
‘Ik was nog niet volledig bevredigd in mijn onderzoek en merkte ook persoonlijk dat ik er nog niet helemaal was toen ik fysiek wel opgekrabbeld was. Ik dacht gezond te worden omdat thuis alle externe stressoren weg waren, maar voelde me nog steeds gestrest. Toen ben ik me gaan verdiepen in mijn interne stressoren. In therapie leerde ik vervolgens dat je jezelf fysiek stress blijft geven als je jezelf pijnigt met bepaalde gedachtes of als je je emoties niet onderkent. En ik leerde welke overtuigingen er onbewust ónder je gedrag en gedachtes liggen. Het was een hele strijd om die te leren herkennen, want ik was best wel sceptisch en hard over emoties. Ik had mezelf een beetje losgeweekt van mijn lichamelijke signalen. Mijn lichaam heeft in al die jaren van stress echt wel duidelijk gemaakt van: hé, dit is niet zo fijn of ik ben moe. Maar ik heb daar niet naar geluisterd en dus mijn grenzen niet bewaakt. Ook ontdekte ik dat ik humor, relativeren en bagatelliseren als afweermechanismen gebruikte om niet te hoeven voelen. Mijn hele onderzoek begon met: de wetenschap is machtig, want kennis is macht, maar uiteindelijk is het duizend keer krachtiger als je je kwetsbaar durft op te stellen.’
Je keek ook naar de invloed van de maatschappij op burn-out en ontdekte dat burn-out helemaal geen ‘moderne ziekte’ is.
‘Dat vond ik een van de leukste onderdelen van mijn onderzoek. Ik ben in medische journalen van de negentiende eeuw gedoken en toen bleken er ziektes als the English malady en brain fag geweest te zijn die overeenkomen met burn-out. Tot de Griekse oudheid aan toe zijn mensen uitgevallen door stress. Dat stelde me gerust, want dan hoefde ik me ook niet meer zo druk te maken over wat het nou specifiek aan deze tijd is dat maakt dat iedereen een burn-out krijgt. In al die periodes wordt de moderne tijd aangewezen als boosdoener: de invoering van het schoolsysteem, de trein, de opkomst van de televisie. Allemaal ontwikkelingen die zorgden dat het leven veel sneller ging.’
Valt het dan ook wel mee met de grote boosdoener van deze tijd: de smartphone?
‘De smartphone is zeker een pain in the ass, maar nog zo nieuw, daar moeten we ons gewoon nog toe leren verhouden. Net als al die dingen die maken dat óns leven veel sneller is geworden: internet, globalisering, technologie, de 24-uurssamenleving. Daarnaast zorgt het maakbaarheidsideaal ervoor dat we veel stress op ons afgevuurd krijgen. We kunnen heel veel mogelijkheden benutten en als we dat niet doen, dan zijn we een grote faalshow. Wat natuurlijk niet waar is, want het is bewezen dat het overgrote deel van je kansen nog steeds wordt bepaald door het nest waarin je bent geboren. Maar dat willen mensen niet horen, ze willen graag dat ze het allemaal aan zichzelf te danken hebben. Dat kan een krachtige motor zijn, maar het kan ook zorgen voor verlammende faalgedachten die veel stress geven.’
Tot je schaamte kreeg je tijdens het schrijven van dit boek een tweede burn-out. Je psycholoog vroeg toen: gun je jezelf je eigen gezondheid niet?
‘Dat vond ik destijds heel hard, maar ze had natuurlijk een punt. In het begin van mijn ziekteproces had ik sterk het gevoel dat mijn werk de schuldige was, toen ikzelf en vervolgens de maatschappij. Inmiddels weet ik: alles heeft invloed, maar ik ben de enige die mezelf kan beschermen. Het heeft te maken met levenskunst: voel je emoties, leer de grenzen van je lichaam kennen en interpreteer je eigen lichamelijke sensaties. Dan kan het net als bij mij uiteindelijk met pieken en dalen – en dankzij veel introspectie en geduld – wel weer goedkomen.’
Dit interview verscheen in ELLE 6 2023. Bestel het nummer hier of neem een abonnement en lees alle verhalen en interviews als eerste.
