Opgroeien met racisme kan een overwoekerend effect hebben op je gezondheid. Mentaal én lichamelijk. Maar aandacht hiervoor is er nauwelijks. Laat staan erkenning. Nisse Benhaddaoui gaat op (zelf)onderzoek uit: hoe ontwikkelen raciale trauma's zich, wat zijn de symptomen en wat helpt ertegen?
Laatst scrolde ik in een lyrische bui, zoals het een kersverse fan betaamt, door de Instagram-pagina van Iraans-Nederlandse artiest en zangeres Sevdaliza. Ik stuitte op een heftig en openhartig bericht waarin ze vertelde dat ze als zevenjarige op school 'aap' werd genoemd en door jongens in elkaar werd geslagen. Ze probeerde haar huidskleur van zich af te wassen. Ze wisselde drie keer van school. Sevdaliza straalt in mijn ogen kracht uit, ze is geen broos popje en tóch is haar in haar kindertijd zo erg het leven zuur gemaakt. Je kan het niet aflezen aan iemand, waar al die kracht vandaan komt, wat het heeft gekost om daar te komen. Maar ik voelde een flits van herkenning, ook mijn schoolervaring was De Hel. Dagelijks 'zoeloelip' en 'aap' toegeroepen worden. Tot de voordeur achtervolgd worden door klasgenoten die met takken mijn 'zwartepietenpruik' van het hoofd wilden meppen. Het meisje dat mijn kraag van mijn bloes scheurde. Hard geduwd worden tegen de putdeksel waardoor ik daarna een bebloed voorhoofd had. De jongen die tijdens de les in mijn oor siste dat ik geen recht had om te bestaan en me naschools in elkaar schopte. Juf A. die me zag huilen en sneerde 'dat het maar krokodillentranen' waren. Jaar in, jaar uit een vrachtlading racistisch getreiter en microagressies ('de alledaagse minachting, vernedering en belediging die mensen van kleur, vrouwen, LHBTI's en andere gemarginaliseerden ervaren in hun dagelijkse interacties met mensen', Vox 2015).
Het leest best confronterend, deze opsomming van lelijkheden. De herinneringen lagen jarenlang in een doos in de bovenkamer opgeborgen– lekker netjes, Marie Kondo zou er trots op zijn. Mensen als Juf A. zetten de toon; niet morren, niet zwak zijn. En vanuit huis kreeg ik het credo 'wat je niet doodt, maakt je sterker' mee. We zijn namelijk een familie van doorzetters die tegenslagen in grit omzetten. Voor mij persoonlijk was het een missie om alles wat er in het verleden was gebeurd en alles wat me nog stond te wachten – racisme heeft de neiging zich te herhalen, in een studie van de University of Oregon, University of Illinois en Transcultural Mental Health Institute uit 2019 spreekt men van een 'cradle-to-grave'-ervaring, van kindertijd tot laatste adem – om te buigen tot iets wat me sterker zou maken. Iets wat me zou lanceren naar een niveau van bijna supernatuurlijke onkwetsbaarheid. Als ik genoeg mijn best deed, kon ik als een alchemist een shitty situation transformeren in goud.
Helaas, soms blijft een bolus gewoon een bolus. Gaandeweg begint het onder die dikke huid die je laagje voor laagje, microagressie voor microagressie hebt gevormd, te etteren. Er zijn dan onverklaarbare vlagen van ongemak, bijvoorbeeld wanneer de familie op de bank door de oude fotoboeken bladert en ik met mijn ogen rol naar dat kind met die krullenbos en het spleetje tussen de voortanden – wie is zij? Er is daarnaast een hardnekkige tegenzin (lees: schaamte) om naar buiten te gaan met mijn natuurlijke haar – eerst drie uur lang krul voor krul platwalsen met een steiltang (ik heb het omgerekend: 2592 uur in achttien jaar). Er zijn periodes van slapeloosheid, mineurstemming, terughoudendheid en voortdurende spierspanning. Er is toch meer aan de hand dan je voor jezelf wil toegeven, maar die herinneringen zitten nog in een stoffige doos op zolder dus je weet het nare gevoel niet te herleiden naar de bron. De ontkennende houding, dat bord voor je kop, is er omdat je van langdurig racisme een draconische innerlijke stem erft, dus die geïnternaliseerd stem die je op militante toon vertelt dat jij écht lelijk en minder waard bent. Ik noem haar de Miss Trunchbull-stem, de schooldirecteur uit Roald Dahls Matilda. Zij is een echo van al die stemmen die me in mijn kindertijd wijsmaakten dat ik er niet mocht zijn zoals ik was. Erger dan al die rottige daden is díé stem, want die stem zit in je eigen hoofd en draag je altijd met je mee. Die stem zorgt ervoor dat je onnodig lang met oude bagage rondzeult die zich als stress in het lichaam nestelt.
Blinde vlek
Natuurlijk gaat het op den duur mis. Ik moest voor mezelf sherlocken wat er loos was omdat praten met therapeuten weinig vruchtbaar bleek te zijn. Ik kreeg dan opmerkingen als: ‘Je trok het aan met je energie.’ Tja. Selfcare is natuurlijk hartstikke fijn, maar goede therapie is een privilege en geen gegeven voor mensen van kleur. Dit wordt benadrukt in een artikel uit 2020 in Tijdschrift voor Psychotherapie over cultuursensitieve psychotherapie van dr. Jeroen Knipscheer, universitair docent aan de afdeling Klinische Psychologie van de Universiteit Utrecht en senior onderzoeker Trauma & Diversiteit. Knipscheer vertelt dat er bij patiënten met een migratieachtergrond regelmatig no-shows zijn en dat de therapie vaak niet aanslaat – er is een discrepantie tussen de aangeboden zorg en de ervaring van patiënten uit de minderheidsgroep: ‘De behandelresultaten in de ggz voor de groeiende groep van zorgvragers uit de populatie migranten en vluchtelingen zijn (...) vaak onvoldoende. In toenemende mate is dat een probleem binnen de ggz. Behandelingen sluiten onvoldoende aan bij de belevingswereld van de patiënt waardoor behandeldoelen niet worden gerealiseerd en lijdensdruk blijft bestaan.’ Daarnaast beschrijft hij dat de psychotherapeutische behandelvormen voornamelijk zijn getest op mensen uit de dominante groep, dat wil zeggen: mensen uit ‘Western, Educated, Industrialized, Rich, and Democratic (WEIRD) societies’. Onderzoeken in de psychologie zijn niet afgestemd op een steeds diverser wordend Nederland en dit verklaart waarom de ggz zich achter de oren krabt. Knipscheers advies voor behandelaars luidt: meer begrip voor de belevingswereld van iemand met een migratieachtergrond, meer cultuursensitiviteit en ‘het vermogen om je eigen cultuurgebonden uitgangspunten en gewoonten kritisch te evalueren.’ Maar om je écht te kunnen inleven in de belevingswereld van patiënten uit de minderheidsgroep moet er daarnaast – mijns inziens – specifiek onderzoek gedaan worden naar psychisch lijden door racisme, zodat de ggz het kan gaan (h)erkennen als ziektemaker. En daar zijn we nog niet, in de psychologie is racisme namelijk nog steeds een blinde vlek.
Psycholoog Saisha Partiman, oprichter van hulplijn Het Bel-me-wel-register, voor slachtoffers van de ‘pandemie van racisme’, legt uit waar dat aan ligt: ‘In mijn opleiding en ook in mijn nascholing is het woord “racisme” nooit genoemd, naar wat ik me ervan kan herinneren. De vervelende realiteit blijft dat we dealen met heel veel witte therapeuten die er zelf geen ervaring mee hebben en die ook in hun opleiding niet zijn ontwikkeld op dit gebied. We vergeten als maatschappij hoe doordrenkt ze is van het witte, westerse gedachtegoed en hoe dat ons denken, handelen en de ontwikkeling van interventies beïnvloedt. Dit doet vaak tekort aan de ervaringen van mensen van kleur, mensen met andere etnische, raciale achtergronden.’
Van depressie tot chronische pijn
Dus dan is het aan jezelf om the art of deduction te leren. Ik reeg alle aanwijzingen, symptoom met symptoom aan elkaar. Langzaam werd het grote plaatje duidelijk: blijkbaar raakten al die micro-injecties van venijn, dat constante bewijzen van mijn waarde, dat wegstoppen van die jeugdherinneringen me toch wel. Hoe kan het me ook niet raken? Neuropsychologen toonden jaren geleden aan dat mensen gemaakt zijn voor sociaal contact en racisme raakt je precies in die basisbehoefte aan verbinding. Het knipt die bedradingen door waardoor je je afgesneden voelt van de rest. Racisme leidt in feite tot verbroken verbindingen met jezelf en de wereld. Dat is de voedingsbodem van een raciaal trauma. Wat zou er gebeuren als mensen zichzelf niet meer hoefden te verloochenen? Als die vernietigende Trunchbull-stem (of Voldemort-stem, Sauron-stem – vul je eigen schurk naar keuze in) niet meer de dienst uitmaakte? Dan zou er eindelijk ruimte ontstaan om traumatische raciale ervaringen te verwerken en de stress die zich heeft opgehoopt in het lichaam te lozen (of op z’n minst te verlichten). Langdurige raciale stress heeft namelijk ernstige gevolgen voor het welzijn van een individu; depressie, angst en een negatief toekomstbeeld ontstaan volgens een studie van de University of Connecticut en University of Louisville uit 2018 allemaal door aanhoudende microagressie. Na geruime tijd kan dit uitmonden in hart- en vaatziekten, chronische pijn, longaandoeningen, gewrichtsziekten en stofwisselingsziekten, die je ook nog mogelijk doorgeeft aan de volgende generatie doordat trauma genetische wijzigingen teweeg kan brengen (genen kunnen onder druk van omgevingsfactoren aan- of uitgezet worden), waardoor de erfelijkheid van een ziekte toeneemt, concluderen wetenschappers van de University of Ottawa, University of Connecticut en Rogers Memorial Hospital in weer een andere studie uit 2018.
Psycholoog Partiman: ‘Raciaal trauma kan heel veel doen met je lichaam en hoofd en uiteindelijk put het je uit. Je functioneert minder goed en je loopt continu risico op meer klachten omdat het trauma niet behandeld wordt. Raciaal trauma is heel persoonlijk, ingewikkeld en voor velen onzichtbaar, dat maakt het lastiger dan een trauma dat je opgelopen hebt door een ongeluk. Of wanneer iemand je bont en blauw het ziekenhuis in slaat. Dat zijn heel andere, heel duidelijke trauma’s die voor de buitenwereld beter begrijpelijk zijn en daardoor meer erkenning krijgen.’
Verandering
Goede therapie kan de wond meer verdraagbaar maken. Maar dat vraagt om een ommezwaai in de geestelijke gezondheidszorg en om radicaal bewustzijn. Opleidingen besteden nog altijd weinig of geen aandacht aan raciale trauma’s en de meeste psychologen in Nederland zijn nog altijd wit en westers. Partiman: ‘Het begint – als psycholoog– met onderzoek en zelfonderzoek. We werken in een toenemend niet-witte samenleving, met allerlei kleuren en culturen door elkaar. Leer wat dat betekent, erken dat het verhaal van de ander de realiteit is, dat het waar is. Ga het niet in twijfel trekken en besef van jezelf: hé, ik heb waarschijnlijk een bias want ik ben wit en er niet in opgeleid – of ik ben van kleur en er niet in opgeleid.’ Initiatieven zoals Het Bel-me-wel-register maken duidelijk dat er iets aan het veranderen is en dat het broodnodige besef van het bestaan van raciaal trauma begint in te dalen.
Op Instagram zijn er steeds meer behandelaars van kleur die zich inzetten voor het bespreekbaar maken van raciaal trauma en inclusiviteit in de psychologie. Accounts als Inclusive Therapists, Dr. Mariel Buque, From Privilege to Progress, Dr. Thema, The Wellness Therapist, Ogorchukwuu zijn open over de gevolgen van racisme en trauma. Jacquelyn Ogorchukwu Iyamah runt het account @ogorchukwuu en noemt zichzelf een ‘wellness designer’, ze ontwerpt toolkits en platforms zoals Making The Body A Home, waarbij het welzijn van gemarginaliseerde groepen centraal staat. Iyamah: ‘Het is erg aandoenlijk om berichten te krijgen van mensen die met me delen dat ze zich eindelijk gezien, gehoord en begrepen voelen door mijn werk. Er zijn veel mensen van kleur die nooit erkenning hebben gekregen voor hun traumatische ervaringen met racisme. Iedere keer als zij zich probeerden uit te spreken over hoe racisme hen had beschadigd, werden ze gegaslight, de mond gesnoerd en vermeden. Daarom is een online ruimte waar die verborgen ervaringen worden aangekaart belangrijk. Ruimtes die educatief, digitaal en actief antiracistisch zijn, helpen de barrières voor mentale gezondheidszorg te verminderen. Door de onophoudelijke aard van racisme, kan het erg moeilijk zijn om hiervan te genezen. Maar we kunnen wél onze kracht aanvullen terwijl we werken aan het volledig ontmantelen van racisme.’
Erkenning
Het terugkerende toverwoord in dit verhaal is ‘erkenning’, dat is de eerste stap in het herstelproces. Voor iemand zoals ik maken Instagram-psychologen een verschil: de inhoud is laagdrempelig en makkelijk te behappen, het is geen therapie maar wél therapeutisch. Hoewel er nog steeds een hiaat is tussen de geleefde ervaring van mensen van kleur en het aanbod in de ggz, zorgt de informatie die online beschikbaar is dat je je bewust wordt van je eigen Miss Trunchbull-stem en er de confrontatie mee aangaat. In de buitenwereld zijn er genoeg hardvochtige ontkenners die, zoals Iyamah aankaartte, gebruikmaken van de psychologische manipulatietactiek genaamd gaslighting om verwarring en twijfel te zaaien – maar de stem in je eigen hoofd is het sterkst en soms moet je daar het hardst tegen opboksen. Ik hoop dat er gaandeweg steeds minder mensen wijsgemaakt wordt dat hun tranen ‘maar krokodillentranen’ zijn of dat hun ervaringen ‘tussen hun oren zitten’.
Wat het verloop van mijn eigen raciale wond betreft: ik ben inmiddels een paar jaar verder en heb iets beter onder de knie hoe ik ermee moet dealen. Het tegenovergestelde doen van wat ik gewend ben: wél praten met mensen over racistische ervaringen– de wond blijft namelijk alleen zweren als we het onderwerp uit de weg gaan. Lopen in bossen, dieper leren ademhalen, dagelijks de gedachten even op nul op de yogamat, af en toe meeschreeuwen met Black Flag (ook takkeherrie kan therapeutisch zijn). Accepteren dat ik oké ben zoals ik ben. Doorgaan met het sobere besef dat er altijd triggers op de loer liggen die de wond doen ontvlammen, want dat is de realiteit. Maar met iets meer zelfcompassie blijft iedere steek veel minder lang hangen. In Henry David Thoreaus Walden, een van mijn favoriete boeken, staat een quote waar ik altijd op terugval: ‘The finest qualities of our nature, like the bloom on fruits, can be preserved only by the most delicate handling. Yet we do not treat ourselves nor one another thus tenderly.’ Dat is een sierlijke manier om te zeggen dat we zachter voor onszelf mogen zijn. Telkens wanneer dat lukt ben ik trots en krimpt de wond ietsjes meer.
Dit artikel verscheen eerder in ELLE januari/februari 2021.
