'Maar dat zijn toch helemaal geen échte denkers!' De man tegenover me keek me ontsteld aan. 'Van jouw rijtje vrouwen kun je alleen Hannah Arendt een filosoof noemen.' Ik had hem net enthousiast verteld over de serie Grote Denkers die ik maak in De Balie. Een serie waarin elke aflevering een vooruitstrevende vrouw uit de wereldgeschiedenis centraal staat die met haar werk, leven of ideeën geschiedenis heeft geschreven.
Ik voel de woede in me opborrelen. Ik wil hem zeggen dat zijn definitie van denker of filosoof te nauw is. Wie bepaalt überhaupt die definitie? Ik wil hem vertellen dat de levens van deze vrouwen laten zien hoe vaak vrouwen beperkt worden in hun intellectuele ontwikkeling. Dat bijvoorbeeld de schrijver Lou Salomé mannen als Nietzsche inspireerde tot zijn filosofie maar mede door Nietzsche’s zus de geschiedenis inging als gevaarlijke femme-fatale. Dat het vlijmscherpe debuut van de Turkse journalist Duygu Asena, De vrouw heeft geen naam, werd verboden door de Turkse overheid omdat het boek gevaarlijk zou zijn voor kinderen en het huwelijk zou ondermijnen... Dit had ik allemaal moeten zeggen, maar dat deed ik niet. 'Misschien moet je een keer komen kijken,' antwoordde ik beleefd.
Toen ik op kamers ging om literatuurwetenschap te studeren, gaf mijn moeder me een ingelijste poster mee die bij ons thuis in de keuken hing. Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk stond erop. Dit geldt al helemaal voor vrouwen die schrijven, realiseerde ik me in de jaren erna. Tijdens de colleges, waar vooral vrouwen in de collegebanken zaten, behandelden we alle grote schrijvers en denkers: Plato, Kant, Adorno, James Joyce, Bret Easton Ellis. Maar waar waren de vrouwen?
Er viel me nog iets op toen ik een paar laar later bij De Balie ging werken. Als programmamaker ervoer ik hoe lastig het in de praktijk soms is om vrouwen op het podium te krijgen. Niet alleen omdat mannen vaker worden aangeraden, maar ook omdat vrouwen uitnodigingen vaker afwijzen. Dat moest anders.
Met deze ervaringen in het achterhoofd ben ik begonnen met Grote Denkers. Alle Grote Denkers zijn vrouwen, en alle sprekers die op het podium staan om over deze Grote Denkers te spreken zijn vrouw. Dat is een eis waar ik geen concessie aan doe.
Tóch benadruk ik dit niet in het programma. Het zijn geen vrouwelijke denkers, maar denkers. Aan het eind van haar leven gaf de schrijver Doris Lessing toe dat ze het zonde vond dat haar meesterwerk, The Golden Notebook, vooral werd gelezen als ‘feministische bijbel’. Zo werd er een pamflettistisch protest van gemaakt tegen de maatschappelijke achterstelling van vrouwen. Terwijl het óók een politiek boek was over racisme, communisme en een indringend verslag van haar eigen worsteling met het schrijverschap. Dit is een ding dat ik van deze vrouwen heb geleerd. Dat een feministisch label ook tegen je kan werken. En dat het soms effectiever kan zijn je eigen individuele gedachten op te schrijven, dan op de barricades te staan.
Grote Denkers is een vrijplaats voor ideeën. Een room for one’s own zoals Virginia Woolf in een beroemd essay ooit schreef. We geven een podium aan vrouwen uit de wereldgeschiedenis die dat gedurende hun leven niet genoeg kregen. En aan vrouwen van nu om te experimenteren, hun gedachten de vrije loop te laten en de dialoog aan te gaan met Grote Denkers uit het verleden. En dan blijkt ineens dat de ideeën van vrouwen die vroeger irrelevant, gevaarlijk of niet serieus genoeg werden gevonden, vandaag de dag heel relevant zijn. Dus hebben we het over de boerkadiscussie, laten we dan het werk van Fatima Mernissi erbij pakken en spreken we over vluchtelingen, laten we dan niet Hannah Arendts theorie over handelen vergeten.
Tijdens een van de afleveringen van de serie sprak columnist Rosanne Hertzberger over hoe de schrijver Andreas Burnier haar aanzet tot autonoom denken: 'Hou vol, zegt Burnier tegen mij. Schrijf door. Laat je niet afkappen. Laat je niet wegzetten. Laat je niet opslokken. Zet je telkens weer af, om je eigen pure lijn te volgen. Bemoei je met alles.' Ook ik ga door. Ik heb nog een hele lijst met vrouwen waar we het meer over moeten hebben. Of de man die alleen Hannah Arendt een denker vond, ooit is komen kijken, weet ik niet. Ik hoop het. Hij is van harte welkom. Net als alle andere mannen.
Grote Denkers
Aan het woord was Merlijn Geurts, redacteur en programmamaker van De Balie. In haar programmareeks Grote Denkers staan overleden vrouwelijke filosofen uit de wereldgeschiedenis centraal. Iedere editie staat in het teken van één Grote Denker en wordt er postuum door verschillende bekende vrouwen (auteurs, filmmakers, poëten, artiesten, journalisten en politici - maar allen vooral feminist) een ode gebracht aan en licht geschenen op haar visie die tot op de dag van vandaag hartstikke relevant is.
De serie loopt al enkele jaren en vele grote en minder grote namen (maar allemaal even inspirerend) passeerden de revue. Van iedere editie werd een videoregistratie gemaakt; een enorm waardevolle videotheek, die gewoon (eat that, Netflix) gratis op internet te vinden is. Bingen, luidt ons devies. Te beginnen bijvoorbeeld bij de edities die Merlijn hierboven noemt; Lou Salomé, Duygu Asena, Doris Lessing, Virginia Woolf, Fatima Mernissi en natuurlijk Hannah Arendt. Heel humoristisch is bovendien de editie van Anais Nin, bekend om haar erotische proza en dan met name de voordracht van schrijver en journalist Marja Pruis (op minuut 01.13.50).
Audre Lorde
Hier op deze plek embedden we de editie over Audre Lorde. 'Black, lesbian, mother, warrior, poet’: met deze woorden beschreef de Caribisch-Amerikaanse (1934-1992) zichzelf. Vanuit de ultieme outsiderpositie van een zwarte, lesbische vrouw bestreed Lorde racisme, seksisme, klassenverschillen en homofobie en pleitte ze vurig voor de erkenning en acceptatie van ‘het anders zijn’. Ze gaf de zwarte vrouw een stem in de Amerikaanse literatuur, vocht voor de rechten van lesbische vrouwen en inspireerde de vrouwenbeweging in Duitsland in de jaren tachtig. Met o.a. Gloria Wekker (hoogleraar Gender Studies), Shishani Vranckx (singer-songwriter), Amber-Helena Reisig (dichter), Valentijn de Hingh (model en columnist) en Hodan Warsame (activist) wordt de rijkdom van Lordes oeuvre en gedachtegoed onderzocht. Waarom zijn haar ideeën juist nu zo relevant?
Toni Morrison
In real life een editie van Grote Denkers meemaken? Vanavond staat De Balie in Amsterdam in het teken van Toni Morrison en er zijn nog kaartjes verkrijgbaar. Morgenavond wordt dit nog een keer overgedaan in TivoliVredenburg in Utrecht en ook daarvoor zijn nog een paar laatste tickets te koop.
Toni Morrison is de ongeëvenaarde grande dame van de Amerikaanse literatuur. De romanschrijver zette taal volledig naar haar hand en verbeelde op eigen wijze de ervaringen van Afro-Amerikaanse vrouwen. Als geen ander wist ze woorden te vinden voor de onderdrukking, het verlies en de zoektocht naar identiteit binnen de Afro-Amerikaanse gemeenschap. In 1993 werd ze als eerste zwarte vrouw onderscheiden met de Nobelprijs voor de Literatuur en groeide uit tot het ‘geweten van intellectueel Amerika’. Deze avond klimmen Sylvana Simons en Etchica Voorn het podium op om de literaire en politieke kracht van Toni Morrison te onderzoeken. Artiesten Jeannine Valeriano en Pink Oculus brengen bovendien een ode aan Morrisons werk.
