Wie wilt weten wat hem of haar te wachten staat in de toekomst belde tot een jaar geleden gewoon naar Astro TV, toen Astro TV nog bestond, en de pandemie nog niet. Je ogen stijf dichtknijpen en het allemaal maar simpelweg over je heen laten komen, als een emmer groene smurrie in De Droomshow, lijkt tegenwoordig nog de enige denkbare modus bij het benaderen van de toekomst.
Of toch niet? ‘Mijn beroep doet het goed op feestjes – alleen al om het feit dat weinig mensen weten wat het inhoudt,’ vertelt Jacintha Scheerder. Als futuroloog brengt ze door middel van wetenschappelijke onderzoeksmethoden in kaart hoe de wereld er in de toekomst uit kan zien. ‘Iedereen wil weten of ik ze kan vertellen wat hen in hun werk te wachten staat en hoe we over vijftig jaar leven. Maar ik doe geen toekomstvoorspellingen, ik heb absoluut niet de wijsheid in pacht. Ik verken alleen heel veel mogelijke scenario’s. Een toekomstverkenner, kun je me dus beter noemen.’ Waar een trendwatcher vijf tot tien jaar in de toekomst blikt en zich bezighoudt met wat er in lijn der verwachting gaat gebeuren, kijkt een futuroloog tientallen jaren vooruit. Scheerder: ‘Stel, over veertig jaar vindt er opeens op mondiale schaal een ingrijpende verandering plaats – wat zijn dan de consequenties voor ons leven, ons mens-zijn, hoe zouden we kunnen reageren? “Zoiets gebeurt ons toch niet,” hoorde ik vroeger na een lezing als ik het over dat soort scenario’s had, maar sinds de pandemie hoef ik mensen niet meer te overtuigen dat het onverwachte zomaar op de stoep kan staan.'
Wil ik eigenlijk wel weten wat ons over dertig jaar te wachten staat, wanneer zelfs het nu zo’n onduidelijke soep is en alleen films met Kevin Costner en het zachte ritselen van een map met Flippo’s me enige vorm van verlichting lijken te kunnen brengen?
Het ongewisse van de toekomst hoeft volgens Scheerder, zelfs in tijden van een pandemie, niet alleen maar beangstigend te zijn. ‘Niet weten wat er komt geeft onzekerheid, maar creëert ook openheid en nieuwe kansen. Het kan ook zorgen voor een hang naar het nieuwe, het onbekende.’ Ook Peter-Paul Verbeek, hoogleraar Filosofie van Mens en Techniek aan de Universiteit Twente, probeert me de mogelijkheden te laten zien van een wereld waarin alles anders is dan we gewend zijn en fysieke nabijheid van anderen voorlopig ver te zoeken lijkt. Hij onderzoekt hoe mens en techniek met elkaar verbonden zijn en de ethische vraagstukken die daarbij komen kijken. 'We ervaren nu vooral de beperkingen van de fysieke afstand tot andere mensen, maar je kunt het ook anders zien: we ontdekken wat we missen, waar de uitdaging ligt om het beter te doen.'
Nieuwe manieren om samen te leven
Wat we missen is aanraking en aandacht. Verbeek signaleert een groeiende weerstand tegen de vervreemding die digitaal communiceren oplevert. ‘Het lijkt nabij, maar is veraf. Het hele idee van bij elkaar zijn is aan het veranderen en reizen om fysiek bij elkaar in de buurt te zijn is ook in de toekomst niet meer vanzelfsprekend. De rol van digitale aanraking zal dan ook steeds groter worden. Grappig genoeg beginnen dat soort concepten vaak in de seksindustrie, omdat dat zo’n enorme markt is, in dit geval met op afstand bestuurbare vibrators en seksrobots. De eerste stappen in brein-tot-brein-communicatie, waarbij je met je eigen brein de hersengolven van een ander direct kunt aansturen, zijn ook al onderzocht en getest. We gaan daarnaast nieuwe manieren verzinnen om het gevoel van samen in een ruimte zijn te simuleren, door bijvoorbeeld dezelfde geur of lichtintensiteit in je kamer te simuleren.
‘Uit verschillende onderzoeken blijkt dat aandacht een schaars goed begint te worden, een luisterend oor steeds zeldzamer,’ ziet Scheerder. ‘En dan heb ik het over een luisterend mensenoor, want hoewel robots dat tegenwoordig ook best goed kunnen, luisteren, wordt het steeds minder vanzelfsprekend om van mens tot mens tijd voor elkaar te maken. Zonder dat daar iets van afhangt tenminste, en zonder dat er iets wordt terugverwacht. In een stad als Amsterdam noemt een derde van de inwoners zichzelf matig tot heel erg eenzaam en die groep wordt alleen maar groter. Een epidemie, zou je het kunnen noemen. Tegelijkertijd valt dit probleem steeds meer mensen op en wordt er op gereageerd: in Engeland hebben ze bijvoorbeeld al een minister voor eenzaamheid. We moeten ook hier toe naar een nieuwe vorm van politiek met een uitgebreidere versie van ons kabinet, waarin er ministerrollen zijn voor extreem relevante zaken zoals eenzaamheid. En dat hoeven geen functies te zijn die voor eeuwig bestaan – je hoopt dat zo’n rol zichzelf uiteindelijk weer opheft.’
Werk wordt minder verweven met je identiteit
‘Van de grootste angst die bedrijven hebben ten opzichte van thuiswerken – de afname van productiviteit – is in de afgelopen periode gebleken dat die ongegrond was,’ zegt Scheerder. ‘Sterker nog: veel mensen zijn in hun eigen bekende omgeving veel beter in staat om goed te functioneren en zullen er beter werk door leveren. In het westen, waar we bijna allemaal toegang hebben tot internet, zullen we steeds meer remote gaan werken en bedrijven zullen daardoor kunnen verkassen naar kleinere panden.’ De toekomst van de tevreden thuiswerker lijkt dus rooskleurig. Zolang je nog werk hebt, weliswaar. ‘De banen van nu zijn door alle snelle technologische ontwikkelingen de banen van straks niet meer, en veel mensen die momenteel worden opgeleid weten eigenlijk niet wat ze te wachten staat wanneer ze straks klaar zijn. Opleidingen moeten dus opnieuw worden vormgegeven: scholen en universiteiten zijn straks geen plekken meer waar kennis wordt overgedragen, maar vaardigheden. Hoe kun je creatief denken, kritisch denken, hoe leer je beter netwerken en samenwerken met mensen die anders zijn dan jij?’
De gedachte dat je één beroep hebt, en dat dat beroep definieert wie je bent, zal verdwijnen. De belangrijkste vraag is niet zozeer of je baan wel of niet in gevaar is doordat je vervangbaar bent door artificiële intelligentie, zegt Verbeek, maar wel of je flexibel genoeg bent om je daarop aan te passen en jezelf opnieuw uit te vinden. ‘Werk gaat niet veranderen, maar wel de manier waarop werk is verbonden met je identiteit. Dat heeft overigens ook te maken met dat we steeds ouder worden en later met pensioen gaan. Het idee dat je je hele leven dezelfde baan hebt, wordt steeds gekker zodra je bedenkt dat het gemiddelde meisje dat nu wordt geboren honderd jaar oud wordt.’
Voor wie zich toch afvraagt of ze voorlopig veilig zitten heeft Scheerder ook een tip: de BBC ontwikkelde in 2015 een tool getiteld Will a robot take your job? die je vertelt hoe waarschijnlijk het is dat je het door automatisering als menselijke werknemer aflegt tegen een robot.
Onze relatie tot geld
Een van de mogelijke toekomstscenario’s die Scheerder onderzoekt, en haar naar eigen zeggen wel aanspreekt, is de invoering van het basisinkomen. Dat gaat, als we het hebben over de toekomst van werk en geld, een groot verschil maken. ‘Als alle mensen zijn verzekerd van hetzelfde inkomen waarmee je mag doen wat je wilt, onafhankelijk van wie je bent en wat je doet, zal het onze relatie tot geld ingrijpend veranderen en wordt de mens enorm gevoed in zijn gevoel van zelfbeschikking. En dat is waar mens-zijn uiteindelijk ook over gaat: het idee dat jij de baas bent over je eigen handelen, leven en gedachten.’
Een thuis in een digitale wereld
Wat betekent thuis in een digitale wereld? ‘Wat een huis een thuis maakt wordt steeds meer afhankelijk van hoe dat huis met ons interacteert,’ zegt Verbeek. ‘We krijgen huizen die ons waarnemen, ons gaan begrijpen, op onze stemming anticiperen, onze agenda bijhouden. Wanneer je echt interactie hebt met zo’n plek ontwikkel je er een totaal andere relatie mee dan wanneer het alleen een ruimte is waar je de radiator aanzet en het licht aandoet. Huizen zullen daadwerkelijk een soort karakter krijgen. En in de openbare ruimte gaat dat net zo: de stad gaat op ons reageren, producten uitlichten die voor ons interessant zijn, ons door de straten gidsen op onze zelfrijdende auto of fiets. De stad helpt je zo de stad te lezen.’
Misschien maakt dat de stad wel heel aantrekkelijk, en is dat een van de verklaringen waarom er volgens Scheerder in 2050 zo’n 81 procent van de Nederlanders in de stad woont, en in België zelfs 97 procent. Tegelijkertijd lijkt er een tegenbeweging te zijn en willen veel mensen terug naar het platteland, waar rust en ruimte is. Volgens Verbeek zien we namelijk steeds beter in wat het effect van een natuurervaring is op ons welbevinden. ‘Het is al gebleken dat mensen in ziekenhuizen sneller herstellen in een groene omgeving, en er worden natuurlijk ook pogingen gedaan om die natuurervaring na te bootsen. Ik ben benieuwd welke kant dit in de toekomst op gaat: gaan we voor een simulatie van de natuur in de stad, of kijken we liever vanuit de natuur naar een stad op ons scherm?’
'Echt aangeraakt worden blijft een bevestiging van je bestaan.'
In New York, vertelt Scheerder, zijn al diverse initiatieven gestart van mensen die aandacht verkopen. Je gaat bij zo iemand langs om een gesprek te voeren, over je rug gekriebeld te worden of even in iemands armen te liggen. ‘In de toekomst zullen er ook hier steeds meer
mensen zijn die zo’n baan hebben als aandachtgever. Als we kijken naar de wijze waarop en naar de tijd waarin we nu leven, met afnemende tijdsinvesteringen in vriendschappen en meer vluchtigheid in relaties, denk ik dat het steeds normaler wordt om te betalen voor een avond contact. Dat hoeft niet per se over seks te gaan: het kan ook intellectuele aandacht zijn.’
Volgens Verbeek kan het niet anders dan dat we in tijden van digitaal contact een andere verhouding ontwikkelen tot seks. ‘Wanneer intimiteit door technologische ontwikkelingen geen fysiek contact meer vergt, zou je je kunnen voorstellen dat de betekenis van intimiteit en de ervaring van nabijheid van betekenis verandert. We gaan dan naar een nog breder palet van relaties, waarin seksualiteit misschien weer een nieuwe rol krijgt. Er is bijvoorbeeld een onderzoek geweest naar de invloed van robots op seksualiteit. Zou je als stel een seksrobot erbij willen betrekken, en is dat dan een trio, of gewoon een seksspeeltje? Je zou in zo’n scenario kunnen ervaren hoe het is wanneer je partner plezier heeft meteen ander, en dat kan moeilijkheden geven, óf je leert juist te genieten van het genot van de ander. Maar goed, dan hebben we het alleen over de fysieke daad – er is ook nog liefde, en seks als uitdrukking van een intens verlangen om dicht bij elkaar te zijn. Echt aangeraakt worden blijft een bevestiging van je bestaan.’
Dit artikel verscheen eerder in ELLE januari/februari 2021.
